PASSATO PROSSIMO I IMPERFETTO – KIEDY KTÓRY?

Passato prossimo czy Imperfetto? Niby łatwe, a jednak często przysparza nam, Polakom, problemów. Dziś postaram się wyjaśnić pewne niuanse między tymi czasami oraz przekonać Was, że ich rozróżnienie wcale nie jest takie trudne, jeśli tylko odpowiednio wczujemy się w sytuację. To do roboty.

Zacznijmy przypomnienia konstrukcji passato prossimo – czasu dokonanego bliskiego, oraz opisu sytuacji, w których się go stosuje.

Passato prossimo służy do:

1) Wyrażenia czynności jednorazowej, która w momencie mówienia jest już zakończona (często również w wyliczeniach takich czynności).

Mi sono alzata alle 6. – Wstałam o 6.

Siamo appena tornati. – Dopiero co wróciliśmy.

Mi sono alzata alle otto, ho fatto colazione, mi sono lavata, vestita e sono uscita di casa. – Wstałam o 8, zjadłam śniadanie, umyłam się, ubrałam i wyszłam z domu.

Jest to punkt najbardziej oczywisty, mówię po prostu o tym, co ZROBIŁAM. Wstała, zjadłam, poszłam, wyszłam itp. itd.

2) Wyrażenia czynności dokonanej (zakończonej), która nagle przerwała inną lub wydarzyła się podczas trwania innej czynności (służącej jako tło), niekoniecznie ją przerywając.

Mentre mangiavo, è arrivato mio padre. – Gdy jadłam/em, przyszedł mój ojciec.

Mentre tornavamo a casa, abbiamo incontrato Giulio. – Podczas gdy wracaliśmy do domu, spotkaliśmy Giulia.

W tym przypadku wykonuję pewną czynność, która stanowi tło dla sytuacji (i jest w związku z tym wyrażona przez czas imperfetto) i podczas trwania tej czynności coś się wydarza. Ogólny schemat tych zdań możemy przedstawić tak:

Podczas gdy coś się działo (imperfetto/aspekt niedokonany w j. polskim), coś innego się stało/wydarzyło (passato prossimo/aspekt dokonany w j. polskim).

W obu podanych przeze mnie przykładach, czynność „przerywająca” ma charakter punktowy. Czas trwania akcji przerywającej to około 1 sekundy. Można z kimś rozmawiać przez 10 minut, ale spotyka się tę osobę przez krótki momencik. Dlatego mówimy, że ta krótka czynność „przerwała” tę dziejącą się w tle.

Może jednak zdarzyć się również taka sytuacja, w której czynność dziejąca się na tle innej czynności wciąż pozostaje dokonana, ale wcale nie musi trwać krótko. Ba! Może trwać godzinami, czy całymi dniami. Już podaję przykłady:

Mentre aspettavo l’autobus, ho letto un libro. – Podczas gdy czekałem/am na autobus, przeczytałem/am książkę.

Z tego zdania wynika, że podczas czekania na autobus ktoś przeczytał książkę, co zdecydowanie musiało trwać dłużej niż sekundę, ale książka została przeczytana, czyli znów coś się wydarzyło, miała miejsce jakaś zakończona akcja, która, choć trwała jakiś czas, wydarzyła się w czasie trwania innej, jeszcze dłuższej akcji.

Quando lavoravo e studiavo, ho fatto anche qualche gita. – Kiedy pracowałem/am i studiowałem/am, pojechałem/am też na kilka wycieczek.

W tym zdaniu akcje zajmują już zdecydowanie więcej czasu niż spotkanie kogoś, czy nawet przeczytanie książki, ale schemat jest wciąż ten sam. Długa akcja = tło sytuacji = imperfetto + krótsza akcja = coś, co się wydarza = passato prossimo.

3) Wyrażenia czynności powtarzającej się w w przeszłości, ale nie mającej charakteru zwyczaju.

L’anno scorso Carla ha dormito spesso dai nonni. – W zeszłym roku Carla spała często u dziadków.

W tym zdaniu podajemy tylko i wyłącznie informację o powtarzającym się zdarzeniu. Był sobie zeszły rok, była sobie Carla, byli sobie jej dziadkowie no i tak się złożyło, że raz do nich pojechała na noc, potem drugi, potem trzeci, potem piąty, dziesiąty i dwudziesty ósmy. Ostatecznym wynikiem było to, że „Ha dormito spesso dai nonni”. Ale nie podajemy w tym zdaniu informacji, że to był jej zwyczaj. Do tego będziemy w języku włoskim używać czasu imperfetto. W języku polskim, nie zawsze takie rozróżnienie jest możliwe. Nie ma innej opcji, żeby powiedzieć „W zeszłym roku Carla często nocowała u dziadków.” tak, żeby zdanie było poprawne gramatycznie i żeby można było rozróżnić fakt zwyczaju od po prostu sumy powtarzających się czynności. Ale żeby zobrazować to rozróżnienie w języku włoskim, podam inny przykład, gdzie akurat widać tę różnicę także po polsku.

W czasie studiów robiliśmy sobie wycieczki. – Ai tempi d’università ci facevamo delle gite.

W czasie studiów zrobiliśmy sobie kilka wycieczek. – Ai tempi d’università ci siamo fatti delle gite.

Do tej pory nie powinno być większych trudności. W prawie wszystkich powyższych przykładach użycie czasu dokonanego, passato prossimo, odpowiada sytuacjom, w których w języku polskim używamy aspektu dokonanego – zrobić, przeczytać, pojechać, zjeść itd. To jest dosyć oczywiste, ponieważ wszystkie te sytuacje zostały raz na zawsze zakończone.

Największy problemem nasz, Polaków, w kwestii wyboru imperfetto-passato prossimo, wynika z tego, że kalkujemy z polskiego na włoski naszą ideę czynności dokonanej. Zgodnie z gramatyką języka polskiego, na przykład, możemy użyć aspektu dokonanego tylko wtedy, kiedy książka zostanie przeczytana, ostatecznie, do końca. Jeśli przeczytam 99% książki przez polską gramatykę jestem zmuszona powiedzieć, że „czytałam książkę”, a nie, że ją „przeczytałam”. I ten tok myślenia kalkujemy właśnie na włoski i stąd najczęściej wynikają błędy w użyciu tych dwóch czasów, ponieważ język włoski przez „czynność zakończoną” ma na myśli coś zupełnie innego.

Aby poradzić sobie z tym problemem wystarczy zrozumieć istotę zakończenia czynności we włoskim rozumieniu. Czynność została zakończona – co to znaczy? Poniżej spróbuję odpowiedzieć na to pytanie.

Czy, jeśli czytam książkę, to czynność czytania kończy się w momencie, kiedy doczytam ostatnią stronę, czy kiedy odłożę książkę na bok, nawet jeśli brakuje mi jeszcze kilku rozdziałów?

No na logikę odpowiedz numer 2. I słusznie. Tyle, że kiedy uczymy się j. włoskiego, nie myślimy o tym w ten sposób.

Myślimy sobie, że po polsku mówi się „Przeczytałem książkę” czyli używając aspektu dokonanego), kiedy książka zostanie ostatecznie zakończona. A jeśli przeczytałam tylko część, to powiem, że wczoraj „Czytałam książkę”. Chociaż już jej nie czytam, czyli czynność de facto została zakończona.

No więc nasuwa nam się automatycznie, że jeśli po polsku używamy aspektu niedokonanego, to po włosku powinniśmy użyć czasu niedokonanego. I to jest właśnie błąd.

Nawet w sytuacji, kiedy przeczytam tylko jedną stronę książki, powiem „Ieri ho letto un libro”. Oczywiście, takie stwierdzenie nie jest do końca jasne, bo jeśli przeczytam książkę od deski do deski użyję identycznego stwierdzenia, więc tak naprawdę nie do końca wiadomo co mam na myśli. Ale można z tej dwuznaczności wybrnąć dodatkową specyfikacją, na przykład „Ieri ho letto un po’ di libro”.

To samo dzieje się w pytaniu o to, co robiliśmy wczoraj.

Znowu, w j. polskim użyjemy aspektu niedokonanego. W większości przypadków nie powiemy „Co wczoraj zrobiłeś?” (Chyba, że w jakimś konkretnym kontekście, na przykład kiedy wiemy, że ktoś wczoraj narozrabiał). Ale tu ponownie, cokolwiek byśmy nie robili, czynność została zakończona, ponieważ „wczoraj” bezpowrotnie minęło i czynność siłą rzeczy została zakończona.

A więc po włosku powiemy „Cosa hai fatto ieri?”, a nie *„Cosa facevi ieri?”

Możemy zapytać o to, co ktoś robił wczoraj używając czasu imperfetto, ale to pytanie nie może istnieć samoczynnie. Będzie stanowiło tło. Zadając takie pytanie nie interesuje nas jakie ta osoba wykonała wczoraj czynności, ale jaka czynności trwała w danym momencie.

Na przykład, możemy utworzyć zdanie:

Cosa facevi ieri quando ti ho chiamato? – Co robiłaś wczoraj, kiedy do ciebie zadzwoniłam/em?

Quando mi hai chiamato, studiavo. – Kiedy do mnie zadzwoniłaś/eś, uczyłam/em się.

Ale samo zdanie *„Cosa facevi ieri?” jest bez sensu. Zwłaszcza, że nie możemy podpiąć go nawet pod zastosowanie „przyzwyczajeniowe” (patrz punkt 4), bo raczej nikt nie ma jednodniowych przyzwyczajeń. Możemy zapytać:

Cosa facevi da piccolo quando ti annoiavi? – Co robiłeś jak ci się nudziło kiedy byłeś mały.

Ale tu mamy dłuższy okres, dzieciństwo, w którym już mogliśmy mieć jakieś swoje zwyczaje czy typowe zachowania.

Jeśli tylko uda nam się zrozumieć, co włoska gramatyka ma na myśli poprzez „czynność zakończoną”, wybór między imperfetto a passato prossimo stanie się oczywisty.

A jeszcze czasami dodatkowo przychodzi nam z pomocą osobny element zdania, wskazujący na ramy czasowe. Czyli na przykład „tutto il giorno” (cały dzień), „per un’ora” (przez godzinę), „dalle 16 alle 18” (od 16 do 18), „tutta la mattina” (cały ranek), itp. W zdaniu, w którym pojawi się tego typu element, wybór mamy tylko jeden – passato prossimo.

Ho dormito tutto il giorno. – Spałem/am cały dzień.

Ti ho aspettato per due ore! – Czekałam/em na ciebie 2 godziny!

Ieri ho lavorato dalle 7 alle 16. – Wczoraj pracowałem/am od 7 do 16.

Przypominam! Nie sugerujcie się tym, że w powyższych polskich tłumaczeniach występuje aspekt niedokonany. Te czynności zostały zakończone, a fakt ich zakończenia podkreślają jeszcze ramy czasowe, także musimy w tych przypadkach użyć passato prossimo, czyli czasu dokonanego!

Przyjrzyjmy się jeszcze formom oraz sytuacjom, w których używamy natomiast czasu niedokonanego, imperfetto.

1) Wyrażanie czynności powtarzającej się w przeszłości, która miała charakter zwyczaju.

D’estate ogni giorno ci alzavamo tardi. – Latem każdego dnia wstawaliśmy późno.

Da giovane andavo spesso al mare con i miei amici. – Za młodu często jeździłem/am nad morze z przyjaciółmi.

Ci incontravamo sempre al cinema. – Zawsze spotykaliśmy się w kinie.

L’anno scorso Carla dormiva spesso dai nonni. – Wzeszłym roku Carla spała często u dziadków.

2) Wyrażanie czynności w funkcji tła, dla innej, krótszej i dokonanej czynności (zwykle po mentre, quando). Jest to dokładnie ta sama sytuacja, o której mowa w punkcie 2 na temat passato prossimo, tylko z prespektywy tej części zdania, w której został użyty czas imperfetto. Możemy tu więc przywołać te same przykłady.

Mentre mangiavo, è arrivato mio padre. – Gdy jadłam/em, przyszedł mój ojciec.

Mentre tornavamo a casa, abbiamo incontrato Giulio. – Podczas gdy wracaliśmy do domu, spotkaliśmy Giulia.

Warto w tym momencie wspomnieć o zdaniach, które może na pierwszy rzut oka nie wyglądają, ale tak naprawdę mają analogiczną strukturę. Mam na myśli zdania typu:

Ieri alle 11 dormivo ancora. – Wczoraj o 11 jeszcze spałem.

Mamy tu co prawda tylko jedną czynność, ale jeśli przekształcimy sobie troszkę zdanie „Mentre mangiavo, è arrivato mio padre.”, to odkryjemy między nimi pewną analogię.

Nel momento in cui è arrivato mio padre, mangiavo. – W momencie, w którym przyszedł mój ojciec, jadłem.

Kładziemy w tej wersji nacisk na inną informację, ale generalnie przekaz jest podobny, jak w pierwszej wersji: ja jadłem/am, mój ojciec przyszedł. „Mój ojciec przyszedł” jest tu nie tylko czynnością, ale jakby określeniem momentu:

W tym momencie, kiedy przyszedł mój ojciec, jadłem.

Czyli de facto to samo, co w zdaniu:

W momencie, kiedy była jedenasta, jeszcze spałem.

Czyli po prostu „Wczoraj o jedenastej jeszcze spałem.” – „Ieri alle 11 dormivo ancora.”.

Podobnie sytuacja wygląda w innych przykładach, kiedy chcemy powiedzieć co działo się w danym momencie:

Ieri a quest’ora guardavo la televisione. – Wczoraj o tej godzinie oglądałam/em telewizję.

Quando ho conosciuto Giulio, abitava ancora a Roma. – Kiedy poznałem/am Giulia, mieszkał jeszcze w Rzymie.

Il 10 settembre lavoravo già in quel ristorante. – 10 września pracowałem/am już w tej restauracji.

3) Wyrażanie dwóch czynności, odbywających się w tym samym czasie, kiedy interesuje nas raczej podkreślenie równoczesności dwóch akcji. Używając imperfetto skupiamy się na fakcie trwania dwóch czynności w tym samym czasie, a nie na tym, że dwie czynności zostały wykonane.

Mentre io leggevo il libro, lei rispondeva alle mail. – Podczas gdy ja czytałem/am książkę, ona odpowiadała na maile.

Mentre tornavo a casa, ascoltavo la musica. – Podczas gdy wracałam/em do domu, słuchałam/em muzyki.

Mentre aspettavo il treno, leggevo un giornale. – Podczas gdy czekałam/em na pociąg, czytałam/em gazetę.

4) Opis stanów cielesnych i duchowych (w przypadkach, kiedy również w polskim użyjemy aspektu niedokonanego).

Non ti ho più chiamato, perché ero stanco morto. – W końcu do ciebie nie zadzwoniłem, bo padałem ze zmęczenia.

Ho preso una pasticca perché mi faceva male la testa. – Wziąłem/Wzięłam tabletkę, bo bolała mnie głowa.

Alla fine della giornata eravamo stanchi ma felici. – Na koniec dnia byliśmy zmęczeni, ale szczęśliwi.

Uwaga w nawiasie (o tym, że imperfetto zastosujemy wtedy, kiedy również w języku polskim użylibyśmy czasu niedokonanego) dyktowana jest faktem, iż czas imperfetto nie posiada monopolu na stany ciała i ducha. Możemy do ich opisów użyć również czasu dokonanego, ale dane zdanie przyjmie w tym przypadku trochę inny wydźwięk, podobnie jak w języku polskim.

Na przykład, jeśli powiemy „Mi sentivo male” używając czasownika w czasie niedokonanym, również w języku polskim będzie ono miało znaczenie niedokonane: „Czułam/em się źle.” Natomiast jeśli użyjemy czas dokonany, zdania będzie miało dokładnie takie samo znaczenie, jak zdanie w j. polskim z czasownikiem w aspekcie dokonanym.

Mi sono sentita male. – Poczułam się źle.

Drugim przypadkiem, w którym stany możemy określić za pomocą czasu dokonanego, jest sytuacja, kiedy podkreślamy ramy czasowe, w których dany stan miał miejsce. Ta zasada z resztą tyczy się wszystkich czasowników, nie tylko tych związanych ze stanami (patrz końcówka punktu 4 o passato prossimo).

Na przykład, powiemy, owszem:

Avevo mal di testa, quindi ho preso una pasticca. – Bolała mnie głowa, więc wzięłam/wziąłem tabletkę.

Ale już:

Per tutta la mattina ho avuto mal di testa. – Przez cały ranek bolała mnie głowa.

5) Opisy.

Quel giorno faceva molto caldo. – Tamtego dnia było bardzo gorąco.

La mia prima ragazza era bassa e magra e portava gli occhiali. – Moja pierwsza dziewczyna była niska i chuda i nosiła okulary.

La nostra camera era piccola e accogliente. – Nasz pokój był mały i przytulny.

Nie musi tak koniecznie być, ale najczęściej zdarza się, że tego typu zdanie w czasie imperfetto, wprowadza pewien suspence. Oczywiście, możemy zapytać kogoś po prostu „Come era la tua prima ragazza?” (Jak wyglądała twoja pierwsza dziewczyna?), ale najczęściej tego typu zdania implikują jakiś ciąg dalszy. Wprowadzają nas w jakąś sytuację. Budują tło, atmosferę. Dlatego często spotkamy czas imperfetto w książkach.

Era una giornata bellissima, brillava il sole e faceva caldo. Marco si e svegliato alle 9. Ha fatto la doccia e ha acceso la tv. Aveva ancora sonno. – Był piękny dzień, świeciło słońce i było gorąco. Marco obudził się o 7, wziął prysznic i włączył telewizję. Nadal był jeszcze śpiący.

6) Uprzejma prośba (zwykle z czasownikiem „volere” – chcieć).

Volevo chiedere se era possibile prenotare un tavolino per le 20. – Chciałam/em zapytać, czy można zarezerować stolik na 20.

W drugiej części zdania również został użyty czas imperfetto, ze względu na konieczność uzgadniania czasów, tzw. concordanza dei tempi, w języku włoskim. Aczkolwiek w tym przypadku używa się również czasu teraźniejszego, ponieważ tak naprawdę, imperfetto wprowadza tutaj element grzeczności, nie odnosi się do przeszłości, lecz do teraźniejszości. Mówimy „chciałam/em”, ale tak naprawdę „chcę” tu i teraz.

Właściwie obie wersje są używane we Włoszech w równym stopniu, choć pierwsza gramatycznie wydaje się poprawniejsza.

7) W języku mówionym w zdaniach warunkowych (zamiast congiuntivo/condizionale).

Potevi dirmelo! (zamiast: Avresti potuto dirmelo!) – Mogłeś/aś (była) mi to powiedzieć!

Se lo sapevo, venivo anch’io! (zamiast: Se l’avessi saputo, sarei venuto/a anch’io!) – Gdybym wiedział, to też bym przyszedł!

[O trybie Condizionale przeczytacie więcej TUTAJ.]

I na koniec jeszcze chciałabym wspomnieć, o kilku czasownikach, które zmieniają delikatnie swoje znaczenie / przekazują dodatkowe informacje, w zależności od czasu, w którym zostaną użyte.

1) Sapere (wiedzieć) i conoscere (znać/poznać) – zmiana znaczenia w zależności od czasu.

Sapevi che Maria ha partorito? No, non lo sapevo, l’ho saputo solo oggi. – Wiedziałaś, że Maria urodziła? Nie, nie wiedziałam, dowiedziałam się dopiero dzisiaj.

Conoscevi già prima questo ragazzo? No, non lo conoscevo, l’ho conosciuto solo alla festa di ieri. – Znałaś tego chłopaka już wcześniej? Nie, nie znałam go, poznałam go dopiero na wczorajszej imprezie.

Ten punkt wydaje mi się dosyć prosty, ponieważ wystarczy tutaj odnieść się do aspektu dokonanego i niedokonanego tych czasowników w języku polskim:

Sapevo – Wiedziałam/em

Ho saputo – Dowiedziałam/em się

Conoscevo – Znałam/em

Ho conosciuto – Poznałam/em

 

2) Czasowniki modalne, volere (chcieć), potere (móc), dovere (musieć) – czas, w którym zostanie użyty czasownik, wzbogaca nas o informacje.

Jeśli czasownik modalny w zdaniu użyjemy w czasie imperfetto, to ostateczny wynik akcji nie jest nam znany:

Dovevo studiare. – Musiałam/em (Powinnam była/Powinienem był) się uczyć.

Po tym zdaniu może nastąpić drugie, na przykład:

Dovevo studiare quindi sono rimasta a casa. – Musiałam się uczyć, więc zostałam w domu.

Lub:

Dovevo studiare ma sono andata al cinema. – Musiałam (Powinnam była) się uczyć, ale poszłam do kina.

Natomiast jeśli użyjemy w zdaniu głównym czasu dokonanego, passato prossimo, czyli powiemy:

Ho dovuto studiare.

w samej jego konstrukcji gramatycznej zawarte jest informacja, że musiałam się uczyć, więc się uczyłam.

Ho dovuto studiare = Ho studiato

Dovevo studiare = Ho studiato lub Non ho studiato

Nie ma absolutnie racji bytu zdanie *Ho dovuto studiare, ma sono andata al cinema. Jest to zdanie kompletnie niepoprawne gramatycznie. „Ho dovuto”, to czas dokonany, czyli, jak sama nazwa wskazuje, czynność nauki została wykonana, więc nie ma żadnego ale, żadnej czynności, która została wykonana zamiast nauki.

To samo dotyczy pozostałych czasowników modalnych.

Volevo andare in vacanza e… ci sono andata/ ma non ci sono andata. – Chciałam jechać na wakacje… i pojechałam/ale nie pojechałam.

Sono voluta andare in vacanza. = Ci sono andata.

***

Uff. Trochę tego jest. Mam nadzieję, że nie nagmatwałam Wam jeszcze bardziej ;). Jeśli coś jest niezrozumiałe, piszcie śmiało! Piszcie również, bardzo proszę, jeśli wszystko zostało dostatecznie jasno wytłumaczone – to będzie dla mnie wskazówka, jak dalej pracować.

A może macie jakieś gramatyczne zagwozdki, o których chcielibyście przeczytać na moim blogu? Fatemi sapere! Dajcie znać! To jest miejsce dla Was, także jestem otwarta na propozycje! :) A presto!