Któregoś dnia, krótko po swoich urodzinach, mój chłopak wrócił do domu i dosyć roztrzęsiony powiedział do mnie: Avevo perso il portafoglio. (Zgubiłem portfel.) W pierwszym ułamku sekundy zalała mnie fala gorąca. Ale fakt, że opowiadając o tym zdarzeniu wybrał czas trapassato prossimo, a nie passato prossimo zaraz znaczenie mnie uspokoił. Bo czasu trapassato prossimo używamy wówczas, gdy chcemy powiedzieć o czymś, co w pewnym sensie jest już nieaktualne, gdy między danym wydarzeniem, a teraźniejszością stało się jeszcze coś innego. Nawet, jeśli to „coś innego” nie zostaje powiedziane wprost. W moim z życia wziętym przykładzie z użycia trapassato prossimo wywnioskowałam, że portfel w międzyczasie został znaleziony. I tak rzeczywiście było.
KONSTRUKCJA
Trapassato prossimo pod względem konstrukcji to właściwie najprostszy ze wszystkich włoskich czasów. Składa się bowiem z części, które powinniśmy już znać z nauki dwóch innych czasów przeszłych, od których zwykle zaczyna się przygodę z gramatyczną włoską przeszłością. Tymi czasami są passato prossimo i imperfetto. Pierwsza część trapassato prossimo to czasownik posiłkowy „avere” lub „essere” odmieniony w imperfetto. Druga część to participio passato. Zasady odnośnie wyboru czasownika posiłkowego są takie same, jak w przypadku każdego innego czasu lub trybu złożonego (czyli dwuczęściowego, jakim jest na przykład passato prossimo).
ZASTOSOWANIE
Trapassato prossimo po polsku nazywany jest czasem „zaprzeszłym”. Oznacza to, że opisuje wydarzenia, które miały miejsce w przeszłości, przed innymi, bliższymi teraźniejszości wydarzeniami, które też należą do przeszłości i mogą zostać w takim zdaniu wyrażone przez czas: passato prossimo, passato remoto*, imperfetto. Nie ma znaczenia, o której czynności powiemy w zdaniu wcześniej, a o której później. Nie jest ważna kolejność czasowników w zdaniu, lecz kolejność wydarzeń w rzeczywistości.
*Jeśli bliższa teraźniejszości czynność jest wyrażona w czasie passato remoto, a czynność dalszą chcemy wprowadzić prze spójniki „dopo che, quando, appena”, musimy użyć nie trapassato prossimo, ale trapassato remoto! To zdecydowanie najrzadziej używany czas w języku włoskim, może wystąpić tylko w tych konkretnych przypadkach. Tworzy się go za pomocą essere/avere w passato remoto + participio passato.
Np. Appena fummo partiti, si scatenò un temporale. – Jak tylko wyjechaliśmy, rozpętała się burza.
Zdanie, w którym może pojawić się połączenie passato remoto + trapassato prossimo:
Finalmente lessi il libro che mi avevi prestato! (nie ma tu spójników „appena, dopo che, quando”, dlatego nie używamy trapassato remoto!).
Ale uwaga, zastosowanie w zdaniu dwóch czasowników, z których jeden pojawi się w trapassato prossimo ma sens wtedy, gdy pomiędzy dwoma czynnościami czy zdarzeniami istnieje pewne wzajemne uzależnienie. Kiedy są ze sobą w jakiś sposób powiązane, kiedy ma znaczenie co się stało najpierw, a co później lub kiedy z jakiegoś względu zależy nam na podkreśleniu kolejności wydarzeń. Np.
Non ho fatto la spesa perché avevo dimenticato i soldi. – Nie zrobiłem zakupów, bo zapomniałem pieniędzy.
A pranzo non avevo fame perché avevo fatto una colazione abbondante. – W porze obiadu nie miałem apetytu, bo zjadłem obfite śniadanie.
È finita come avevamo previsto. – Skończyło się tak, jak przewidywaliśmy.
Era felice perché la sua squadra aveva vinto la partita. – Był szczęśliwy, bo jego drużyna wygrała mecz.
Dla podkreślenia tych czasowych zależności, często wprowadza się czasownik w trapassato prossimo za pomocą następujących spójników:
– dopo che – po tym, jak
Dopo che ormai avevo deciso di lasciare il lavoro, mi hanno offerto un aumento. – Po tym, jak już zdecydowałem, żeby rzucić pracę, zaproponowali mi podwyżkę.
– solo dopo che – dopiero po tym, jak / dopiero jak
Solo dopo che siamo saliti sull’aereo di ritorno in Italia, ci siamo ricordati che avevamo promesso a Cristiano di portargli un magnete da frigo. – Dopiero po tym, jak wsiedliśmy w samolot powrotny do Włoch, przypomnieliśmy sobie, że obiecaliśmy przywieźć Cristianowi magnes na lodówkę.
– quando – kiedy
Eravamo già usciti di casa quando ci hai chiamato. – Już wyszliśmy z domu, kiedy do nas zadzwoniliście.
Quando sono entrata in classe, la lezione era già cominciata. – Kiedy weszłam do klasy, lekcja już się rozpoczęła.
– appena – ledwie, dopiero co
Ero appena uscita dalla doccia quando avete telefonato. – Dopiero co wyszłam spod prysznica, kiedy zadzwoniliście.
Czasowniki wyrażone czasem trapassato prossimo tłumaczymy na polski z użyciem zwykłego czasu przeszłego.
Wszystkie dotychczas opisane przykłady to zdania z dwoma czynnościami i tym samym z dwoma czasownikami. Ale trapassato prossimo może wystąpić w zdaniu również samodzielnie. Druga czynność, ta bliższa teraźniejszości, pozostaje w domyśle, nie mówi się o niej na głos.
Przykład na takie zastosowanie czasu trapassato prossimo opisałam we wstępie. Bardziej odległa „czynność” zgubienia portfela została wyrażona w trapassato prossimo, ponieważ później nastąpiło odnalezienie tego portfela. Gdybyśmy chcieli ułożyć zdanie z dwoma czasownikami, mogłoby ono brzmieć następująco: Avevo perso il portafoglio ma, per fortuna, l’ho trovato. (Zgubiłem portfel, ale na szczęści go znalazłem.)
Oto więcej przykładów:
Non ero mai stata in un ristorante così elegante! – Nigdy nie byłam w tak eleganckiej restauracji!
Takie zdanie wypowiemy, gdy akurat po raz pierwszy siedzimy w tak eleganckiej restauracji. W domyśle pozostaje bliższy teraźniejszości fakt, że dopiero co weszliśmy do restauracji. Non ero mai stata in un ristorante così elegante (ma adesso finalmente ci sono entrata!).
Zdanie w passato prossimo, które brzmiałoby:
Non sono mai stata in un ristorante così elegante.
też jest ok, tylko w innej sytuacji. Na przykład podczas przeglądania recenzji na Tripadvisorze. W każdym razie do momentu, kiedy rzeczywiście do tej restauracji nie wejdziemy.
Analogicznie, spójrzcie na różnicę między tymi dwoma zdaniami:
Carla non è mai stata all’estero. – Carla nigdy nie była za granicą. – Zdanie to wypowiemy w momencie, w którym Carla wciąż przebywa na terenie swojego kraju.
Carla non era mai stata all’estero. – Carla nigdy (wcześniej) nie była za granicą. – To zdanie wypowiemy, kiedy Carla po raz pierwszy w życiu wyjedzie za granicę. I ten wyjazd będzie właśnie domyślną czynnością bliższą teraźniejszości, którą wyrazilibyśmy za pomocą czasu passato prossimo.
Poniżej jeszcze więcej przykładów. To swoją drogą formułki, z którymi można spotkać się całkiem często w życiu codziennym.
Scusa, non avevo capito. – Przepraszam, nie zrozumiałem (jak powiedziałeś mi to za pierwszym razem, ale teraz już rozumiem, ho capito).
Carlo! Ma non mi saluti? – Mario? Sei tu? Non ti avevo riconosciuto! – Carlo! Nie przywitasz się ze mną? – Mario? To ty? Nie poznałem cię (na początku, ale teraz już uświadomiłem sobie, że to ty).
Pronto? Francesca? Ti richiamo, perché avevo dimenticato di dirti una cosa. – Halo? Francesca? Dzwonię do ciebie znowu, bo zapomniałem ci czegoś powiedzieć (ale już sobie przypomniałem, mi sono ricordato).
Franco, scusa, non ti avevo visto prima! Come stai? – Franco, przepraszam, nie zauważyłem cię wcześniej (ale teraz już cię widzę, ti ho visto)! Co u ciebie?
Te l’avevo detto! – A nie mówiłem! (najpierw cię o czymś uprzedziłem, a później ta rzecz się wydarzyła)
W trakcie przygotowywania tego wpisu trafił mi się jeszcze jeden przykład z życia wzięty, którego zresztą sama jestem autorką. Omawiałam z uczennicą błędy popełnione w pracy domowej. Było takie ćwiczenie, w którym trzeba było wybrać jedną z dwóch opcji. W jednym z przykładów wybrała ona właściwą opcję, ale później ją skreśliła i zaznaczyła drugą, niepoprawną. Powiedziałam na to: Avevi scelto il verbo giusto. Nie mogłam powiedzieć:
Hai scelto il verbo giusto.
bo to by oznaczało, że nie zmieniła później swojej decyzji.
Na podobnej zasadzie możemy użyć trapassato prossimo gdy mowa o przeszłości, którą odczuwamy jako oddaloną, już nieaktualną. Kiedy nie mamy poczucia ciągłości między przeszłością a teraźniejszością.
Na przykład zdanie:
Mój dziadek walczył w drugiej wojnie światowej.
możemy przetłumaczyć na dwa sposoby, w zależności od tego, czy dziadek jeszcze żyje, czy już nie (śmierć dziadka będzie tutaj wydarzeniem przerywającym ciągłość między przeszłością a teraźniejszością).
Mio nonno ha combattuto nella seconda guerra mondiale. (czas passato prossimo, dziadek jeszcze żyje)
Mio nonno aveva combattuto nella seconda guerra mondiale. (czas trapassato prossimo, dziadek już nie żyje)
Takie użycie trapassato prossimo jest popularne szczególnie na Północy Włoch, jako alternatywa dla passato remoto.
A skoro już mowa o śmierci, to może w zrozumieniu i zapamiętaniu o co chodzi z tym oderwaniem od teraźniejszości pomocne będzie, jeśli wyjaśnię, co oznaczają nazwy czasów, które nas tu najbardziej interesują.
Słowo prossimo oznacza „bliski”, la prossima settimana to „przyszły (= najbliższy) tydzień”. Remoto to „odległy” (lavoro in remoto to „praca zdalna”). A trapassato to „miniony”, ale też… „zmarły”. Jednym ze znaczeń czasownika trapassare jest „umierać”. Zatem można powiedzieć, że to, co wyrażone przez trapassato prossimo należy w pewnym sensie do innego świata.
I tutaj pozostawiam miejsce na bunt, bo pewnie sobie myślicie, że przecież wszystko, co działo się w przeszłości (nawet 5 minut temu!) było i już nie wróci, więc jak odróżnić jeden typ przeszłości od drugiego. Ja sama wewnętrznie się buntuję, bo tu pojawia się element, którego bardzo w języku nie lubię – intencje mówiącego. Czyli ostatecznie okazuje się, że nie ma całkowicie twardych reguł i wszystko zależy od subiektywnego odczucia autora wypowiedzi, od tego jak bardzo on odczuwa oderwanie danego wydarzenia od teraźniejszości i od tego czy zależy mu z jakiegoś względu na podkreśleniu zależności czasowej między dwoma wydarzeniami.
Dlatego możemy powiedzieć równie dobrze:
Solo ieri i miei genitori hanno ricevuto la cartolina che gli ho inviato 3 mesi fa! – Dopiero wczoraj moi rodzice otrzymali pocztówkę, którą wysłałam im 3 miesiące temu!
Hai letto il libro che ti ho regalato per il compleanno? – Przeczytałeś książkę, którą dałem ci na urodziny?
Podkreślamy w ten sposób, że wciąż istnieje silny związek między przeszłością a teraźniejszością.
Również gdy po prostu wyliczamy kilka różnych czynności, stosujemy po prostu passato prossimo. Np.
Stamattina mi sono svegliata alle 7, ho fatto la doccia, mi sono vestita e ho fatto colazione. – Dziś rano obudziłam się o 7, wzięłam prysznic, ubrałam się i zjadłam śniadanie.
– Cosa hai fatto durante il fine settimana? – Venerdì sera sono andata ad una festa e quindi sabato ho dormito fino a lungo, poi ho letto un libro e ho messo in ordine la casa. Domenica sono andata a trovare i miei genitori. – Co robiłaś w weekend? – W piątek wieczorem poszłam na imprezę, więc w sobotę spałam do późna. Potem czytałam książkę i posprzątałam mieszkanie. W niedzielę pojechałam odwiedzić moich rodziców.
Poza intencjami mówiącego, wiele zależy tu od konstrukcji gramatycznej zdania. Szczególną uwagę trzeba zwrócić na łączniki. W dwóch powyższych przykładach czynności albo zostały wymienione po przecinku albo połączone spójnikami e, quindi, poi. Jeśli jednak w zdaniu pojawią się łączniki, o których była mowa wcześniej – zwłaszcza (solo) dopo che – nie zawsze będziemy mieć taką swobodę wyboru.
Może trochę paradoksalnie, ale sytuacja jest o wiele jaśniejsza, gdy mamy do czynienia ze zdaniami, w których „bliższa” czynność pozostaje w domyśle. Tam nie ma się nad czym zastanawiać, powinniśmy po prostu użyć trapassato prossimo. Z tego względu takie użycie trapassato prossimo jest chyba nawet częstsze (i bardziej przydatne) niż w zdaniach z dwoma czynnościami.
Daj znać, czy wszystko jasne (w razie wątpliwości, chętnie udzielę dodatkowych wyjaśnień w komentarzach)! A jeśli uważasz, że ten wpis jest przydatny, proszę, udostępnij go dalej. To nieładnie trzymać tylko dla siebie smakowite gramatyczne kąski ;-)
A presto!
Ala
Zazwyczaj nie zostawiam komentarza w takich wpisach, bo przejrzę je i szukam dalej, bo okazuje się, że nigdzie nie mogę znaleźć odpowiedzi na moje pytanie. W końcu jednak jest inaczej i chcę to bardzo docenić! Nieprawdopodobnie przydatny artykuł. Mnóstwo jasnych, z życia wziętych przykładów. Zapisuję do ulubionych. Dziękuję za pomoc!
Dziękuję! Jest mi naprawdę ogromnie miło, tym bardziej, że taki właśnie cel przyświeca mi w tworzeniu moich materiałów: nie chcę powielać informacji, które można znaleźć w innych źródłach, ale właśnie uzupełniać luki i niedopowiedzenia, które te inne źródła pozostawiają. Pozdrawiam serdecznie i polecam się na przyszłość :-)
Jaśniej chyba nie można. Po prostu super, kawa na ławę. Takie wyjaśnienia są niezwykle pomocne przy nauce języka. Zbytnie skomplikowanie i tak skomplikowanej materii zniechęca i odrzuca. Brawo, czekamy na więcej !
Jola
Dziękuję Jolu z całego serca!
Jako lektor j. włoskiego polecam ten artykuł kursantom. W podręcznikach ten temat jest często potraktowany zbyt skrótowo – mówi się często jedynie, że to czas, który wskazuje na czynność uprzednią względem innej wyrażonej w czasie przeszłym. A tu ważna jest ta relacja, powiązanie między obiema czynnościami, wpływ jednej na drugą – czyli coś podobnego do angielskiego present perfect, klasyczny przykład: Sono andata alla stazione, ma il treno era già partito.
Ciekawe jest to drugie coraz częstsze użycie trapassato prossimo w zdaniu samodzielnym. Piszesz, że często jest jakaś domyślna czynność bliższa, np. w zdaniu 'Non ero mai stata in un ristorante così elegante’, w domyśle: do tej pory. Davide na swoim kanale Podcast Italiano poświęcił odcinek temu czasowi i mówi o swego rodzaju innowacyjnym użyciu trapassato prossimo, gdzie trudno wyodrębnić jakąś czynność bliższą. Użycie trapassato prossimo motywuje tak: 'al mio orecchio il nuovo trapassato prossimo sembra mettere una maggiore distanza tra il presente e il momento dell’avvenimento, piu’ di quanta ne metterebbe il passato prossimo.’ Czyli coś jakby trapassato prossimo, zajmował nieco miejsce odchodzącego passato remoto. Polecam cały filmik:
https://www.youtube.com/watch?v=zIpsIuW9lQE
Chciałam się jeszcze odnieść do znienawidzonych przez Ciebie intencji mówiącego. Zgodzę się, że z punktu widzenia nauczyciela, jest to trudne do wyjaśnienia, ale dla mnie te różne możliwości zrozumienia danego ćwiczenia, wyrażenia się to piękno zmiennego języka, który nie jest jak stała matematyka zerojedynkowy, tylko ułomny jak natura ludzka. Gdzie często normą językową staje się nie to, co jest poprawne i logiczne, tylko to, co jest najczęściej powtarzane.
Pozdrawiam,
Ewelina Polit
Cześć Ewelina!
Bardzo Ci dziękuję za komentarz i tak pozytywną ocenę mojego wpisu.
Odnosząc się do tego innowacyjnego użycia trapassato prossimo, to rzeczywiście spotykam się z tym zastosowaniem w języku mówionym i mam podobne odczucia. Myślę, że ono wciąż w pewnym sensie wynika z tego typowego użycia trapassato prossimo, czyli w zestawieniu z innymi wydarzeniami z przeszłości, tyle że w tym nowym, samodzielnym użyciu te wydarzenia niekoniecznie muszą być powiązane z wydarzeniem wyrażonym w trapassato. Wyobrażam sobie to w ten sposób, że osoba, która stosuje trapassato prossimo w takim kontekście, ma w głowie już tyle innych wydarzeń, które miały miejsce w międzyczasie, bliżej momentu mówienia, że tamto dawniejsze aż prosi się o opisanie czasem zaprzeszłym.
Jeśli chodzi o intencje mówiącego, nienawiść to bardzo mocne słowo – nie ma niczego, czego bym nienawidziła w języku :-) Zgadzam się z Tobą, że ten brak zerojedynkowości czyni język pięknym. Natomiast nie lubię tego aspektu z perspektywy nauczyciela, przede wszystkim dlatego, że wywołuje on frustrację i w uczniach, i we mnie, gdy na pytania czy wątpliwości nie mogę dać jednoznacznej odpowiedzi, tylko muszę odpowiadać „to zależy”.
Pozdrawiam serdecznie
Ala